Początki obecności Żydów w Łomży sięgają końca XV w. Pierwsza wzmianka źródłowa poświadcza, że byli oni w mieście już 1494 r. W następnym stuleciu rozpoczął się jednak proces ograniczania ich osiedlania się – Łomża jako miasto królewskie uzyskała od Zygmunta Augusta w 1556 r. „privilegium de non tolerandis Judaeis”, ponowiony przez Zygmunta Wazę w 1598 r. Zakaz ten spowodował, że przynajmniej formalnie – w XVII i XVIII w. – Żydzi w Łomży na stałe nie mieszkali, zasiedlając sąsiednią Piątnicę i Rybaki.
Dopiero w I poł. XIX w. – już w Łomży pod zaborami – następuje stopniowe łagodzenie różnych ograniczeń dla Żydów. Prusacy w 1802 r. znoszą przywilej „de non tolerandis Judaeis”, a w 1823 r. Żydzi uzyskują od polskich władz Królestwa Polskiego prawo do zamieszkiwania na wszystkich ulicach miasta. W tym okresie pojawia się w Łomży pierwszy rabin – Zelman Alperowicz, który przewodził gminie do 1840 r.
Ważnym powodem zadomowienia się Żydów w Łomży było włączenie do miasta – w latach 30. XIX w. – licznie zamieszkałej przez nich osady Rybaki. Od okolic dawnego dworu królewskiego przy ulicy Senatorskiej i Dwornej oraz terenów przy ulicy Żydowskiej zaczął się sukcesywny instytucjonalny, przestrzenny, demograficzny, religijny i gospodarczy rozwój żydowskiej gminy łomżyńskiej. Rejon Rybak tradycyjnie pozostał skupiskiem biedniejszej części tej społeczności, natomiast ulica Senatorska, zwana wśród Żydów „Bożniczą”, z czasem stała się miejscem działania najważniejszych instytucji żydowskich. Przy tej ulicy w XIX i XX w. pobudowano synagogi (przy Wielkiej Synagodze działał chór z profesjonalnym kantorem), Wielką Jesziwę, Talmud-Torę, szpital żydowski, Wielki Bejt Ha-Midrasz, dom sierot i dom gościnny.
Wraz z powiększaniem się tej wspólnoty Żydzi zaczęli coraz liczniej zamieszkiwać Stary Rynek, ulicę Długą i Rządową – aż do Nowego Rynku. Na ich ekspansję przestrzenną i wzrost liczebności w szczególny sposób wpłynęło przybywanie do miasta w ostatnich dekadach XIX w. tzw. litwaków.
Społeczność żydowska nie stanowiła monolitu. Jej wewnętrzne zróżnicowanie widać szczególnie pod koniec XIX w., gdy wspólnota ta liczyła już ok. 9 tys. osób (45% mieszkańców miasta) i skumulował się dorobek kilku pokoleń Żydów łomżyńskich. Przejawiali oni aktywność na różnych polach i reprezentowali różnorodne postawy światopoglądowe, m.in. takie jak: syjonizm, socjalizm, ortodoksja, chasydyzm czy asymilacjonizm. Świat żydowski dzielił również stopień zamożności jej członków.
W Łomży działało grono regionalnych przedsiębiorców jak m.in.: Mendel Orłowski – właściciel Fabryki Maszyn Rolniczych, Lejba Karbowski – właściciel dużego hotelu, Icchak Biały – posiadacz tartaku, czy Nachum Brzeziński i Chaim Jeleń – kierujący cegielniami. Większość Żydów łomżyńskich wiodła jednak skromne życie podobnie jak etnicznie polscy mieszkańcy miasta. Z różnych powodów Żydzi często parali się: krawiectwem, drobnym handlem, rzemiosłem, kramarstwem. Bywali szewcami, woziwodami, tragarzami lub po prostu wyrobnikami.
Ze spisu powszechnego przeprowadzonego w Cesarstwie Rosyjskim w 1897 r. dowiadujemy się m.in., że w Łomży w handlu ogólnym Żydzi stanowili 95,5%, w handlu zbożowym 100%, handlu wędrownym 97%, w krawiectwie 85%, w szewstwie 65%, w piekarstwie 78%; w produkcji czapek – 100%.
W okresie II RP Żydzi regularnie wchodzili w skład rady miejskiej i magistratu – wiceprezydentem w latach 20. był Hirsz Epsztajn. Działały żydowskie biblioteki, drużyny sportowe, zakłady fotograficzne, wydawano prasę żydowską. W 1938 r. Żydzi stanowili 35,2% – około 10 tys. osób na prawie 28 tys. mieszkańców ogółem.
Światowy Wielki Kryzys gospodarczy, powstanie III Rzeszy, śmierć Piłsudskiego, wzrost nastrojów antysemickich – odbiły się negatywnym echem również w Łomży. Wówczas sporo łomżyńskich Żydów podjęło decyzję o emigracji – m.in. do Palestyny i Ameryki. Wybuch II wojny światowej przerwał nie tylko okres rozwoju wspólnoty żydowskiej w Łomży, lecz stanowił faktyczny koniec jej funkcjonowania, który nastąpił wraz z drugą okupacją niemiecką (po 22 czerwca 1941 r.), likwidacją przez Niemców getta – 2 listopada 1942 r. – i w konsekwencji śmiercią większości z jej przedstawicieli w niemieckich obozach zagłady.
autor tekstu i kurator wystawy: Adam Sokołowski, Muzeum Północno-Mazowieckie
